Door Anouk de Wit.
President Obama, welkom in Amsterdam. Veel plezier in het Rijksmuseum vandaag, waar u straks op zevenmijlslaarzen door de geschiedenis van de Lage Landen stapt, terwijl u blikken werpt op de Nederlandse kunst en gebruiksvoorwerpen van de afgelopen eeuwen.
Als u een beetje oplet, ziet u op zolder in zaal 3.2, in de nabijheid van een Fokker vliegtuig en de meubels van Gerrit Rietveld, een maquette voor een bijzonder huis in Parijs. Het model is niet felgekleurd en schreeuwt ook niet op een andere manier om de aandacht, dus u zou er zo aan voorbij kunnen lopen. Dat zou jammer zijn, want dit ontwerp voor ‘Hotel Particulier’, een buitenhuis annex cultuurcentrum voor de Parijse kunsthandelaar Leonce Rosenberg, vertelt een verhaal over een bijzondere band tussen twee kunstenaars: Theo van Doesberg (1887-1931) en Cornelis Van Eesteren (1897-1988). In 1922 leerden “Does” en “Ees” elkaar kennen bij het Bauhaus in Weimar. Van Doesburg gaf daar cursussen, Van Eesteren ging er heen op een reis met een de Prix de Rome – beurs die hij won tijdens zijn studie architectuur aan de afdeling Voortgezet Hooge Bouwkunst Onderricht in Rotterdam van de Rijksacademie voor de Beeldende Kunst.
Een expo in Parijs
In 1923 stelden Van Doesburg en Van Eesteren met Piet Mondriaan en Gerrit Rietveld in Parijs de tentoonstelling samen onder de titel Les Architectes du Groupe ‘De Styl”. Deze tentoonstelling, gehouden in de in de galerie van Rosenberg, werd een ongekend succes. Van Doesburg en Van Eesteren zetten er de primair gekleurde vlakverdelingen – wel bekend van de abstracte schilderijen van Mondriaan – om in drie dimensies, verbeeld in axonometrische projecties en maquettes. Zij ontwierpen drie woningen, waaronder dus het Maison Particulier. In die ontwerpen werd de ruimtelijke werking van de architectuur versterkt door sprekend kleurgebruik. Ook waren eerdere ontwerpen van Vilmos Hus?ar, Willem van Leusden, J.J.P. Oud, Ludwig Mies van der Rohe en Jan Wils te zien. Naar aanleiding van de tentoonstelling schreef Van Doesburg het vijfde manifest van De Stijl, getiteld Verse une construction collective. De Stijl kunstenaars hadden hun naam gevestigd, ze maakten deel uit van de avant-garde van Europa in de eerste helft van de twintigste eeuw.
Van Eesteren had zich zo rap en zo vrijzinnig ontwikkeld dat diens ontwerpen zijn docenten de pet te boven gingen. Hij studeerde niet af in Rotterdam, in plaats daarvan volgde hij in Parijs lessen in een heel nieuwe discipline: de stedenbouw. Tijdens zijn omzwervingen in Noord-Europa had hij vooral belangstelling gehad voor de aanleg van steden, hun ligging in het landschap en hun opbouw. Hij bezocht ook de moderne uitbreidingen in steden als Frankfurt, waar lieden als Fritz Schumacher nieuwe wijken ontwierpen gebaseerd op ideeën over de moderne stad die uit Amerika (Boston) waren overgewaaid.
Het Algemeen Uitbreidingsplan voor Amsterdam
Cornelis van Eesteren was een visionair man, er is in Amsterdam Nieuw-West dan ook een museum aan hem gewijd. In de vroege jaren dertig ontwierp hij als hoofdontwerper van de afdeling Stadsontwikkeling der Dienst Publieke Werken voor de Gemeente Amsterdam een Algemeen Uitbreidingsplan (AUP). Dat plan werd in 1935 door de gemeenteraad vastgesteld. Van Eesterens vormgeving van de stad onderscheidde zich van meet af aan door een toekomstgerichte visie. Voor het AUP bedacht hij een net van stadsautowegen in combinatie met aparte trambanen en een netwerk voor het stadsspoor. Dat waren begin dertiger jaren revolutionaire ideeën. Vanwege de mondiale depressie volgend op de Beurskrach en de Tweede Wereldoorlog verdween het AUP lange tijd in een lade. Toen na de bevrijding in 1945 de wederopbouw van ons land ter hand werd genomen, lag er in Amsterdam al een plan klaar voor op basis waarvan men in ijl tempo moderne tuinsteden kon realiseren van wel 40.000 woningen.
Het Marshallplan en Slotermeer
Dat is ook wat er gebeurde. De Amerikaanse deviezentoekenning in het Marshallplan zorgde hierbij voor wind in de rug. In Nederland was tijdens de eerste jaren van de Duitse bezetting de industriële productiecapaciteit gegroeid. Deze kon na de bevrijding worden aangewend voor de Wederopbouw. Maar er was een gebrek aan basisproducten als graan, kolen, kunstmest, staal en kapitaaluitrusting. Het Marshallplan voorzag in steun door levering van grondstoffen, harde valuta en voedsel. Ook bevorderde het plan het economisch herstel van (achterland) West Duitsland en was het een aanzet tot Europese samenwerking.
Al in 1952 werd de eerste tuinstad van Westelijk Amsterdam, Tuinstad Slotermeer, door Koningin Juliana geopend. In de 11.000 gerealiseerde woningen kwamen arbeidersgezinnen uit ondermeer de Jordaan en Amsterdam Oost, immigranten uit Friesland en Groningen en repatrianten uit het verzelfstandigde Nederlands-Indië wonen. Tuinstad Slotermeer is in 2007 aangewezen tot beschermd stadsgezicht. In dit buitenmuseum wandel je door een ‘levend’ openluchtmuseum, met een ‘collectie’ bestaand uit woningen, plantsoenen, winkels, parken, pleinen en straten. Het stedenbouwkundige principe van Van Eesteren heeft zijn vernieuwende karakter niet verloren en is vooral in Slotermeer bijzonder gaaf gebleven. De Burgemeester de Vlugtlaan is nog altijd een levendige stadsstraat met winkels in de plint. Een straat die je brengt tot aan het grote winkels aan Plein 40-45. Dat plein werd in 1956 vormgegeven als een modern Hollands plein, met een markt, ingeklemd tussen twee publieke gebouwen, een FNV-kantoor (nu stadsdeelkantoor) en een postkantoor (nu Tanger en Action). Een plein dat relatie houdt met water en ruimte biedt aan evenementen, zoals de herdenking van de Tweede Wereldoorlog rond het in 1961 geplaatste Vrijdheidscarillon.
Mister President: Spring over de ring
Van Eesteren zelf beschouwde het AUP als een van zijn belangrijkste ontwerpen. Wanneer studenten of journalisten hem in interviews over zijn periode bij De Stijl vroegen, verzuchtte hij vaak, ‘hè nee hè, niet weer die huisjes’. Hij sprak liever niet over de maquettes, maar over het Algemeen Uitbreidingsplan, of over later werk in de Flevopolders.
Dus President Obama, mocht u nog tijd hebben in uw drukke reisschema, spring over de ring voor een bezoek aan de Westelijke Tuinsteden. Daar wonen Amsterdammers van heel verschillende komaf (er zijn wel 153 nationaliteiten vertegenwoordigd) die nog altijd genieten van de lange zichtlijnen en de ruime opzet van Van Eesterens ontwerp. Plein 40-45 is gemakkelijker te ontruimen dan de Dam, uw helicopter kan er gewoon landen en wij ontvangen u er graag.
Namens het Van Eesterenmuseum
Anouk de Wit
Directeur
